«Hvilken venn vi har i Jesus»

Av Nils-Petter Enstad

Det er en av de mest kjente salmetekstene i hele den vestlige verden, på linje med «Å, store Gud», «Å, bli hos meg» og «Amazing Grace». Joseph Scriven, som skrev den, støtte på flere tragedier i sitt liv, og fant hjelp i de erfaringene han satte ord på med sin sangtekst.


Det finnes to ulike, litt anekdotiske fortellinger om bakgrunnen for hvorfor Joseph Scriven, som var født i Irland, skrev denne sangen.

Bruden
Den ene handler om at dagen før han skulle gifte seg hadde hun som skulle vært brud omkommet i en båtulykke.
Det var selvfølgelig et sjokk og en stor sorg, men midt i denne store sorgen husket han et løfte han og hans forlovede hadde gitt hverandre: Når de møtte tunge dager, skulle de hver for seg legge det som var tungt fram for Gud i bønn.
Dette gjorde Joseph, og det fortelles at han gråt og ba i tre timer.
Om ikke sorgen gikk over, ga bønnekampen ham mot og kraft til å gå videre i livet.
Ut av den kampen kom så denne teksten.
Det var etter denne tragedien at han emigrerte til Canada.
Da var han enten 24 eller 25 år gammel. Noen kilder sier han var født i 1819, andre i 1820.

Moren
Den andre versjonen går ut på at Joseph skrev denne teksten som en hilsen til sin mor da hun var alvorlig syk.
Hun bodde fremdeles i Dublin, og sønnen hadde ikke mulighet til å reise fra Canada for å besøke henne. Dette skal ha vært i 1857, altså 13 år etter at han utvandret.
Mye tyder derfor på at det var morens sykdom som var bakgrunnen for at teksten ble skrevet, og ikke forlovedens død nokså mange år tidligere.
At han var forlovet med en ung kvinne som døde kort tid før bryllupet regnes imidlertid som et historisk faktum.
En stund etter at han hadde sendt diktet til moren ble han selv alvorlig syk. En venn som besøkte ham fant noen ark der han hadde kladdet versene før han renskrev dem og sendte dem til moren.
- Er det du som har skrevet dette? spurte vennen.
- Gud og jeg skrev det i fellesskap, skal Scriven ha svart.

Publisering
I utgangspunktet hadde ikke Scriven tenkt at teksten hans skulle publiseres, men i 1865 sto den, uten forfatter, i en samling som het «Social Hymns». Denne ble gitt ut i Boston.
I en senere utgave av den samme samlingen var forfatterens navn med.
I 1868 fikk den også sin melodi. Den ble skrevet av Charles C. Converse, som var en amerikansk advokat og kirkemusiker. Både tekst og melodi slo godt an, og i 1875 kom sangen med i samlingen «Gospel Hymns and Sacred Songs». Denne var redigert av Moodys nære medarbeider Ira Sankey, og fikk enorm betydning for salmesangen både i de engelsktalende land og i Norden.

Norsk oversettelse
En flittig bruker av Sankeys sanger var Elevine Heede fra Arendal.
I 1877 oversatte hun teksten til norsk.
Da arbeidet hun som språklærer ved Metodistkirkens presteseminar i Kristiania, samtidig som hun redigerte Metodistkirkens barneblad og hadde også ansvaret for å sette sammen Metodistkirkens salmebok.
Da den kom ut hadde hun skrevet og/eller oversatt de aller fleste av de mer enn 200 tekstene i denne salmeboka.
I dag står «Hvilken venn» i de fleste kristne sang- og salmesamlinger på norsk.
I Norsk Salmebok har den vært med siden 1985.

Innspillinger
Sangen er blitt innspilt, om ikke tusenvis, så hundrevis av ganger, og av nesten like mange artister.
Fra øverste hylle kan man nevne navn som Aretha Franklin, Willie Nelson, Elvis Presley, Johnny Cash, Dolly Parton, Mahaila Jackson og Kenny Rogers.
Av norske innspillinger kan nevnes Jan Groth, Rune Larsen, Aage Samuelsen, Kenneth Sivertsen, Gunstein Draugedalen, Olav Werner og Sputnik.

Minnesmerke
Joseph Scriven var utdannet som lærer.
Etter at han kom til Canada arbeidet han som dette, men også med økonomisk og praktisk bistand blant fattige, enker og syke.
Han tilhørte kirkesamfunnet Plymouth-brødrene, og det hevdes at han tok Bergprekenen helt bokstavelig, like til det å gi bort sine egne klær til folk som trengte det.
Han døde i 1886, 66 år gammel. Trolig hadde han, som forloveden 40 år tidligere, omkommet ved et drukningsuhell.
Han ble funnet ved bredden av Lake Rice, der han bodde.
Der ble det senere reist et minnesmerke der ordene «What a Friend we have in Jesus» er hugget inn.

Publisert av Kristelig Pressekontor, apil 2020

Jakob Sande:Frå Betlehem til Getsemane og Golgata

Av Nils-Petter Enstad

Diktaren Jakob Sande var fødd i Dale i Sunnfjord 1. desember 1906 og døydde i Oslo 16. mars 1967, knapt 60 år. Han let etter seg ei rik, lyrisk arv, mellom anna to av de vakraste tekstane i Norsk Salmebok: Ein om Betlehem og ein om Getsemane.


Far til Jakob Sande var klokkar og lærar i Dale, og Jakob vaks opp med dei bibelske forteljingane og omgrepa rundt seg.
I skulestova hang det to kart: Eit av Noreg og eit av Jødeland på Jesu tid.

Bibelske omgrep og barsk humor
Om ikkje Sande skreiv så mange dikt som var «reint religiøse», er det mange dikt der dei bibelske omgrepa ligg tett under overflata, og dei bibelske referansane står i kø.
Eit slikt dikt er «Legende» frå samlinga «Korn og klunger» (1950).
Her er forteljinga om då Moses førde Israels folk tørrskodd over Raudehavet fortald med burlesk humor.
I debutsamlinga hadde han gjort noko av det same i diktet «Saltstytta».
Her er det forteljinga om Lot og kona hans som vert attfortald.
Legg ein dei to dikta ved sidan av kvarandre i dag, er det nok lett å sjå at humoren i Lot-diktet er av eit langt røffare slag enn i diktet om Raudehavet.
I diktet «Den gløymde spedalske» frå samlinga «Villskog» (1936) går Sande inn i forteljinga frå Lukas-evangeliet om dei ti spedalske som vart friske då dei møtte Jesus.
I denne flokken har Sande dikta inn ein spedalsk til, ein som ikkje var til stades då dei andre møtte Jesus frå Nasaret.
Det er eit langt og dramatisk dikt, som kanskje kan lesast som eit rop frå ein som lengta etter å være med i flokken som hadde møtt Jesus, men ikkje var til stades då han kom?

Mangfaldig diktar
Jakob Sande var ein mangfaldig diktar.
Han skreiv humoristiske dikt, han skreiv makabre dikt og han skreiv alvorlege dikt.
Og han skreiv religiøse dikt – lat oss kalla dei «salmar».
Det mest kjende er «Det lyser i stille grender», som Sande skal ha skrive ein steikande varm sommardag i 1931. Det var joleheftet «Jol i Sunnfjord» som hadde tinga dette diktet, som frå Sande si side berre het «Jolekveld».
I denne tida vart også eit av dei andre, sterkaste religiøse dikta til Jakob Sande skrive. Det heiter berre «Salme», og fortel om Jesu kamp i Getsemane, då han stod for Pilatus og då han leid på Golgata.
Det er eit av dei sterkaste pasjonsdikta i norsk litteratur:
«Du som låg i natti seine,
sorgtung vanvørd og aleine,
skjelvande på såre kne.
Du som skåli trufast tømde
medan alle dine rømde,
stridsmann frå Getsemane.»

Dei fire versa enda opp med noko som ikkje kan kallast anna enn ei bøn:
«Lær mi sjel kor du laut lida,
syn meg såret ditt i sida,
styrk og nør mi veike tru.
Syn meg dine merkte hender
så eg frelst mitt auga vender
Opp til deg på krossen, du.»

Diktet «Salme» vart med i samlinga «Storm frå vest», som kom ut i 1931, medan «Jolekveld» ikkje kom med i nokon av det diktsamlingane Sande ga ut medan han levde. Men då Gyldendal i 1998 gav ut ei ny og komplett utgåve av «Dikt i samling», var også «Jolekveld» frå 1931 med. Då var teksten for lengst vorte «folke-eige», mellom anna gjennom Sissel Kyrkjebø sin LP med julesongar frå 1987.
I 1929, to år før desse tekstane vart skrivne, hadde Sande gjeve ut si første bok. Det var diktsamlinga «Svarte næter», som kom på Gyldendal. Boka fekk god omtale i pressa, med eit viktig unntak: I den kristne avisa «Dagen» vart mange av dikta kritiserte for det meldaren oppfatta som harselas med trua og det heilage.
Sande tok seg svært nær av den kritikken, og den sterke salmeteksten i den neste boka kan kanskje lesast som eit svar på denne kritikken.
Lyrikaren Marie Takvam har skildra han slik: «Han laga 'styggeprat og bibelsitat' i ei sann blanding – og han fekk folk til å le».
Også i prosatekstane sine fann han stoff frå Bibelen – til dømes i den burleske novella «Samson og Dalila».

Berre til langfredag?
Det har vore sagt at Jakob Sande sine religiøse dikt rekk frå jula og fram til langfredag, men dei når ikkje fram til påskemorgon.
Ei slik analyse kan ha mykje ved seg.
Frimodet strakk kanskje ikkje heilt til når det vart spurd etter det personlege vitnemålet? Ikkje minst diktet om den gløymde spedalske kan tyde på det.
Ein lyt vedgå at ein finn mykje harselas med både prestar og andre «fromme» i dikta hans, men så smerteleg det kanskje er for nokre: Kritikk av kyrkje og prest er ikkje det same som harselas med trua eller det guddommelege.
Kan hende tvert om.


«Salme»
Du som låg i natti seine
Sorgtung vanvørd og aleine
Skjelvande på såre kne
Du som skåli trufast tømde
medan alle dine rømde
Stridsmann frå Getsemane

Du som spotta vart og banna
Kront med klungerkrans om panna
Medan augo brann i sorg
Du som stod i namnlaus pine
Skild frå dei du kalla dine
Einsam i Pilati borg

Du som hekk til krossen nagla
Medan blodut sveitte hagla
Frå di panne då du sa:
"Fader, kvifor gjekk du frå meg?"
Å lat nådens blodstraum nå meg!
Offerlam frå Golgata

Lær mi sjel kor du laut lida
Syn meg såret ditt i sida
Styrk og nør mi veike tru
Syn meg dine merkte hender
Så eg frelst mitt auga vender
Opp til deg på krossen du

Jakob Sande

En reportasje fra påskemorgen

Av Nils-Petter Enstad
I år er det 130 år siden en ung mann ved navn Johan Halmrast satt på en hybel i Kristiania og satte ord på det andre siden har antatt var «en Tabor-opplevelse». Andre har kalt teksten han skrev «en reportasje fra påskemorgen». Vi kjenner salmen som «Å, salige stund uten like».


Johan Halmrast ble født på Lillehammer i 1866 som sønn av en forholdsvis rik trelasthandler. Han var nummer to i en søskenflokk på fem, men i motsetning til dem, var han svakelig fra fødselen av, liten av vekst, og med flere misdannelser. Pukkelrygg har vært nevnt; deformerte fingre og et hode som var stort i forhold til kroppen. «Nærmest dverg», beskrev Johan Falkberget ham som i den eneste øyenvitneskildringen som finnes av ham.
Da Johan var 12 år gikk faren konkurs. Familien flyttet til Kristiania, og den svakelige Johan, som fram til da hadde levd et beskyttet liv hos foreldrene, måtte tidlig tenke på å forsørge seg selv. Noe fysisk arbeid kunne det ikke bli snakk om, men han var både intelligent og kreativ, så han begynte å skrive. Han leverte små notiser, artikler og annet stoff til blader og aviser, og skapte seg et levebrød på den måten.
Han lærte seg flere språk ved selvstudium, oversatte bøker og skrev sine egne ting. Blant annet var han den første som oversatte brødrene Grimms eventyr fra tysk til norsk.
Hans egne romaner var klassiske trivialitetsfortellinger, men alltid med et budskap som gikk i retning av det kristne. I alt skal han ha skrevet 30 romaner. Vi kjenner tittelen på om lag en tredjedel av disse.
Da han døde, 46 år gammel, fant man to sekker med upubliserte manuskripter på det vesle loftsrommet der han bodde. De ble brent ulest.
Men helst ville han være lyriker og aller helst salmedikter. Kristentroen var alltid dypt og inderlig til stede hos ham.

«Maria Magdalenas jubel»
Ingen vet hva som ga inspirasjon til teksten som skrev Halmrast sitt navn inn i norsk salmehistorie. Selv kalte han teksten «Maria Magdalenas jubel», og høsten 1890 sto det første verset på trykk i bladet «Sangertidende» i 1890. Året etter sto alle tre versene i en sangsamling som het «Noahs Due». Av de 225 sangene i denne samlingen, hadde Halmrast skrevet 14.
«Dette er ingen nybegynnersalme,» skrev Johan Falkberget i en artikkel i menighetsbladet for Røros i 1936. Ting kan tyde på at Falkberget tok feil der. Johan Halmrast er det man må kunne kalle en «one hit wonder» i norsk salmehistorie. Ikke noe av det han senere skrev av lyrikk eller salmer kan måle seg mot denne.
Sangen om Maria Magdalenas jubel kom også inn i sangbøkene til de ulike kristne organisasjoner og frikirker. Alt i 1895 hadde Det Norske Misjonsforbund tatt den med i sin sangbok «Evangelie Basun».
I Frelsesarmeens sangbøker har den vært med siden 1900, og da Landstads Reviderte Salmebok kom ut i 1924 var teksten med også der.

Publisert som påskeartikkel i KPK